Το επόμενο στοίχημα: ανατομία της ψυχής, ψυχογράφημα ή μια προσπάθεια να μη στιγματίζεται πλέον η ψυχική υγεία;
Ένα από τα λίγα καλά που έχουμε να μετρήσουμε στην πολύπαθη χρονιά του 2020 είναι ότι γίνεται εμφανής η ανάγκη ο κινηματογράφος αλλά και η τηλεόραση -και γενικώς η κουλτούρα της βιομηχανίας της εικόνας- να παρουσιάζει αληθινούς ανθρώπους και όχι καρικατούρες. Ανθρώπους κανονικούς που οι θεατές να μπορούν να ταυτιστούν μαζί τους.
Είτε πρόκειται για ήρωες που η ιστορία τους στηρίζεται σε κάποια μορφή διαφορετικότητας είτε για πρωταγωνιστές με κάποιο θέμα ψυχικής υγείας, οι χαρακτήρες πλέον προβάλλονται με έναν φακό που εστιάζει στην ανθρώπινη υπόσταση – χωρίς να γελοιοποιεί, χωρίς να υπερβάλλει και κυρίως χωρίς να στιγματίζει.
Ως τρανταχτό παράδειγμα αυτής της στροφής το Normal People (2020), το οποίο σκάβει αδιάκοπα την πρώτη αγάπη, δείχνοντας παράλληλα τους σχετικούς χαρακτήρες του να ασχολούνται με το άγχος και την αυτολύπηση χωρίς να το υπεραναλύουν και χωρίς να το υπονομεύουν.
Αντίστοιχα, σχετικά πρόσφατα, ο Στίβεν Σόντερμπεργκ έλαβε αναγνώριση για τον έξυπνο χειρισμό της ψυχικής ασθένειας στο Unsane (2018), στην οποία η Κλερ Φόι παίζει μια γυναίκα που κρατήθηκε ενάντια στη θέλησή της σε ψυχιατρικό νοσοκομείο και της οποίας η λογική αμφισβητείται συνεχώς.
Ευτυχώς, σε αντίθεση με πριν από 20 χρόνια, το ψυχολογικό θρίλερ του Soderbergh δεν μοιάζει με εξαίρεση. Υποδηλώνει ότι οι περισσότερες ταινίες και τηλεοπτικές εκπομπές δεν απεικονίζουν πλέον την ψυχική υγεία με απλοϊκούς όρους για τους σκοπούς μιας τακτοποιημένης αφήγησης. Δείχνει ότι γίνονται συνομιλίες στο στάδιο του σεναρίου και ότι επισημαίνονται κόκκινες σημαίες.
Όπως κάθε άλλο θέμα, η ψυχική υγεία είναι μια πτυχή της ανθρώπινης κατάστασης που απαιτεί βαθύτερη εξέταση. Για τους αφηγητές τώρα, ίσως η ερώτηση πρέπει να είναι πώς μπορώ να κάνω έναν θεατή που σχετίζεται με αυτόν τον χαρακτήρα να αισθάνεται λιγότερο μόνος; Επειδή οι απεικονίσεις έχουν σημασία. Οι λεπτομέρειες έχουν σημασία. Το να το κάνεις το σωστό έχει σημασία. Θα μπορούσε να είναι η διαφορά ανάμεσα στο να αφήσεις κάποιον να υποφέρει στη σιωπή και να ενθαρρύνεις κάποιον να ζητήσει βοήθεια.
Η πρώτη ίσως γνωστή κινηματογραφική απόπειρα να μπει στα άδυτα της ανθρώπινης ψυχής, ήταν το Ψυχώ (Psycho) του Άλφρεντ Χίτσκοκ, όπου ο ήρωας της ταινίας περιγράφεται ως ψυχωτικός δολοφόνος. Τα σκήπτρα πήρε στη συνέχεια άλλη μια διάσημη που έχει γίνει κλασική ταινία το «Στη φωλιά του κούκου», πολυβραβευμένη με τον Τζακ Νίκολσον να κερδίζει Όσκαρ πρώτου ανδρικού ρόλου για την ερμηνεία του και να συνδέει την κινηματογραφική του περσόνα με ρόλους που διαθέτουν μια κάποια «τρέλα». Το Στη φωλιά του κούκου ωστόσο κάνει κάτι που την εποχή που γυρίστηκε ήταν δεδομένο ή σχεδόν αυτονόητο, συνδέει την ψυχική ασθένεια με τη βία και την εγκληματική δράση. Η απεικόνιση αυτού του είδους δεν φάνηκε να αλλάζει ιδιαίτερα τη δεκαετία του ’80, με την «τρέλα» να παραμένει συνώνυμο του κακού και του επικίνδυνου, με τον Τζακ Νίκολσον να συνεχίζει το χρέος του στη «Λάμψη» του Κιούμπρικ το 1980.
Στη συνέχεια υπήρξε μια μετατόπιση του ενδιαφέροντος και αναδείχθηκε γυναικείες φιγούρες όπως η Ντάιαν Κίτον στο Annie Hall του Γούντι Άλεν ή η Γκλεν Γκλόουζ στο Fatal Attraction του 1987 όπου η γυναικεία ψυχοσύνθεση παρουσιάζεται αναδεικνύοντας νευρωτικά στοιχεία και σημάδια υστερίας.
Τη δεκαετία του ‘90 δεν υπήρξαν σημαντικές βελτιώσεις στον τρόπο προσέγγισης, με αποκορύφωμα ίσως το Girl Interrupted που αν και γίνεται μια σοβαρή προσπάθεια απεικόνισης της διαταραχής προσωπικότητας, υπάρχουν στιγμές τραβηγμένες και βουτηγμένες σε μια επιφανειακή υπερβολή. Ίσως οι Αυτόχειρες Παρθένοι της Σοφίας Κόπολα το 1999 που στηρίχθηκαν στο μυθιστόρημα του Τζέφρι Ευγενίδη να είχαν πιο σοβαρές προθέσεις βάζοντας στο κέντρο του κινηματογραφικού φακού την κατάθλιψη αλλά η κριτική παραμένει διχασμένη (σαν προσωπικότητα) ως προς το τελικό αποτέλεσμα.
Τρία χρόνια μετά την ταινία της Κόπολα, μια άλλη ταινία με γυναίκες ηρωίδες και βασισμένο στο διάσημο μυθιστόρημα της Βιρτζίνιας Γουλφ, Κυρία Ντάλαγουεϊ, οι Ώρες καταφέρνουν να εστιάσουν στην κατάθλιψη και με τις ηρωίδες της ταινίας να φτάνουν μέχρι τη σύγχρονη εποχή καταφέρνει να κινηματογραφήσει την ψυχική υγεία με ένα πολύ πιο κατανοητό, αντιληπτό, άμεσο και κυρίως ανθρώπινο τρόπο.
Χωρίς να θέλουμε να ισοπεδώσουμε τα πάντα, οφείλουμε να σταθούμε έστω και απλώς αναφέροντάς τες μερικές αξιομνημόνευτες περιπτώσεις ταινιών, που εστίασαν στην περιγραφή ενός κύριου ήρωα ο οποίος αντιμετώπιζε κάποιου είδους ψυχική ασθένεια ή διαταραχή. Ο Άνθρωπος της βροχής με τον αυτιστικό Ντάστιν Χόφμαν, ή το Φόρεστ Γκαμπ με τον Τομ Χανκς να υποδύεται έναν ήρωα με διανοητική αναπηρία, όπως και Ένας υπέροχος άνθρωπος με τον Ράσελ Κροου ως Τζον Νας προσεγγίζει τη σχιζοφρένια για μια φορά σε ένα πλαίσιο που δεν την συνδέει με κάποιον παράφρονα δολοφόνο – και οι τρεις αυτές ταινίες ανήκουν στις προσπάθειες που είχαν στόχο να παρουσιάσουν στο κοινό καταστάσεις ψυχικής υγείας, χωρίς να τις κρίνουν, όσο γίνεται αντικειμενικά και ανθρώπινα, και για αυτό συνεχίζουν να έχουν απήχηση.
Ο ευρωπαϊκός κινηματογράφος από την άλλη έχει ασχοληθεί με μεγαλύτερη φροντίδα με το θέμα της ψυχοσύνθεσης των ηρώων του, ίσως γιατί ως προς την κουλτούρα και την ιδιοσυγκρασία του ασχολείται ανέκαθεν περισσότερο με ψυχογραφήματα έχοντας καταφέρει να διεισδύσει στην ανθρώπινη ψυχή με μεγαλύτερη επιτυχία. Από τον Μπέργκμαν, τον Λαρς Φον Τρίερ ή τον Χάνεκε, αναφέροντας τρία μόνο ηχηρά παραδείγματα, έχει πολλές ταινίες να παρουσιάσει που εμβαθύνουν στην ψυχική υγεία χωρίς προσπάθεια να στιγματίσουν αλλά με στόχο να φωτίσουν πτυχές του ανθρώπινου ψυχισμού. Πάντα συνδέοντας την ψυχική υγεία και με το περιβάλλον και τις κοινωνικές συνθήκες που ισχύουν. Για τα ελληνικά δεδομένα, μια τέτοια επιτυχής προσπάθεια μπορεί να θεωρηθεί κι ο Κυνόδοντας, του Έλληνα με διεθνή πλέον καταξιωμένη καριέρα Γιώργου Λάνθιμου.
